Parzenica - wzór w zdobnictwie góralskim

Parzenica jest wzorem, który często inspiruje twórców i projektantów do umieszczenia go na ubraniach i przedmiotach stylizowanych na ludowe. To ozdobny ornament hafciarski lub aplikacja poniżej „przyporów” spodni góralskich.

Historia parzenicy

Zacznijmy od nazwy. Prawdopodobnie wzięła się ona od parznąć, parznić, czyli brudzić lub zanieczyszczać. Tym słowem określało się również formy z drewna służące do odciskania sera, a także snycerskie motywy zdobnicze w kształcie serca.

Na teren Polski wzór parzenicy przywędrował prawdopodobnie z Węgier. W II połowie XIX wieku parzenice miały wygląd prostych pętlic sznurkowych, którymi wzmacniano rozcięcia – „przypory” na przedzie spodni sukiennych. Początkowo pełniły funkcje praktyczne – chroniły sukno przed strzępieniem. Współcześnie znany wzór parzenic to zasługa krawców, którzy zaczęli używać sznura w kolorze czerwonym lub granatowym, zwiększali też liczbę pętli. Poprzednio stosowaną aplikację zastąpiono haftem, a dostępność różnokolorowej włóczki wełnianej wzbogaciła kolorystykę parzenicy.

Rodzaje parzenic

Możemy wyróżnić kilka rodzajów parzenic, różniących się między sobą w zależności od regionu.

Górale babiogórscy – parzenice z zielonej taśmy w kształcie trójlistnej pętlicy
Górale orawscy – parzenice czarne lub zielone (podwójna pętlica)
Górale podhalańscy – parzenice duże, wielobarwne (od 6 do 8 kolorów), w kształcie charakterystycznej rozety/gwiazdy/serca z bocznymi pętlami o stylizowanych roślinnych i geometrycznych formach, z zakończeniami w postaci krzesiwka. Początkowo krawcy podhalańscy nie używali określania parzenica, a drobne ornamenty wykańczające przypory nazywali cyfrą lub krzesiwkiem. Pod koniec XIX. nazwa parzenica zaczęła funkcjonować jako określenie właściwej geometrycznie parzenicy. W latach 60. XIX wieku w zdobnictwie stroju męskiego zastosowano ścieg łańcuszkowy, który zastąpił wite sznurowo aplikacje. Zainicjowało to proces kształtowania się parzenicy o formie składającej się z motywu, który tworzą trzy podstawowe elementy: kółko w centrum, odchodzące od niego promieniście ogniwa, zwane też kulami oraz romboidalne zakończenie od dołu zwane krzesiwkiem.
Górale gorczańscy – parzenice typu węzeł rycerski, na motywie serca i bardziej skomplikowane typu podhalańskiego; popularne od II połowy XIX wieku; wcześniej przypory ozdobione czerwonym obszyciem.
Górale spiscy – wyróżniono cztery typy parzenic (także: cyfry, borytasy) wg zasięgu ich występowania; rodzaje wyszyć, m.in.:koliste pętle od 2 do 5 barwnych sznurków, koliste pętle z wyhaftowaną krokiewką i ,,szpicem” do dołu, także: zamiast szpica haft ściegiem łańcuszkowym przerywany krokiewkami i „kropkami” oraz roślinne i geometryczne stylizacje. W latach 30. nie występowała tu jeszcze nazwa „parzenica”.
Górale pienińscy – charakterystyczne haczykowate formy w miejscu, gdzie dolna część oblamki przypora styka się z serduszkiem; haczyki (smereki) zwrócone są do dołu, wyhaftowane ściegiem łańcuszkowym, otoczone kropkami.